"کلاس شهر " ؛ فرهنگ پذیری و جامعه پذیری فرهنگ شهروندی

"کلاس شهر " ؛ فرهنگ پذیری و جامعه پذیری فرهنگ شهروندی 

 
چند سال پیش در اصفهان، شهر بدست پلیس‌های کوچک سپرده شد و باهمت پویش‌های ترافیکی، دانش آموزان در چهارراه‌ها مستقر و با برتن کردن لباس پلیس، پیام آور ایمنی و امنیت ترافیکی شدند.

این حرکت بشدت نمادین بود و تلنگرهای خوبی به رانندگان شهری می زد وقتی که به قول لارنس کلبرگ ،  قضاوتهای اخلاقی در خصوص هنجارهای ترافیکی را از سطح پیش عرفی  preconventional  و رعایت هنجارهایی ترافیکی بخاطر جزا و پاداش   یا نهایتا این قضاتها را از سطح عرفی conventional  و رعایت هنجارهای ترافیکی بخاطر قانون و آبرو  به سطح پس عرفی Post-conventional ارتقاء می داد و باعث می شد رعایت هنجارهای ترافیکی با دیدن کودکان و پلیس دانش آموزان ،  تبدیل به بخشی از وجدان جمعی و تعهد اجتماعی شود .
این حرکت اگرچه  بسیار زیبا و بجا بود اما در لایه بندی های اجتماعی نهایتا  یک رفتار اجتماعی قلمداد می شد ، رفتار اجتماعی کوتاه مدتی که تداوم نداشت تا تبدیل به یک کنش اجتماعی و یا حتی نهاد اجتماعی شود .

ضمن آنکه شهر نیاز به فرآوری فرهنگ شهروندی و گسترش آن  از قلمرو رفتارهای ترافیکی داشت و برای سالها فرهنگ شهروندی تنها در رفتارهای ترافیکی خلاصه شده بود . 
طرفه آنکه فرهنگ شهروندی را  مجموعه ای از ارزش‌ها، نگرش‌ها، قوانین مشترک بنیادی تعریف می کنند  که در بردارنده احساس تعلق، احترام به میراث مشترک و همچنین تشخیص حقوق و تعهدات شهروندی است.
از همین رهگذر طرح کلاس شهر در سال 97 کلید خورد و با همکاری اداره‌کل آموزش و پرورش استان به‌ویژه معاونت آموزش ابتدایی این اداره‌کل در چند مدرسه شهر اصفهان به صورت پایلوت اجرا شد. این طرح در سال 98 گسترش یافت و در حدود یکصد مدرسه ابتدایی به طور خاص و در سه مدرسه به صورت ویژه به طور آزمایشی اجرا شد.
در طرح " کلاس شهر" دانش‌آموزان با آموزش‌هایی پیرامون فرهنگ شهروندی در حوزه‌های حمل و نقل و ترافیک، مدیریت پسماند، ایمنی و ... آشنا می‌شدند و سه کتاب کار طرح "کلاس شهر" در حوزه مباحث اجتماعی، محیط زیست و اخلاق شهروندی با دریافت مجوز از سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش برای نخستین بار منتشر و در سرفصل درسی کلاس اول دبستان قرار گرفت  که هم‌اکنون در سامانه کنترل کیفیت منابع آموزشی و تربیتی مکتوب وزارت آموزش و پرورش نیز بارگذاری شده است.
در این طرح هم به فرهنگ شهروندی بسیار گسترده تر از ارتقای فرهنگ ترافیکی پرداخته شد ، هم شهروندی از سطح یک رفتار اجتماعی موقت و هیجانی در یک پویش اجتماعی  تبدیل به نهاد اجتماعی پایدار شد و به مدارس ورود کرد و در اصل ،  شهروندی بعنوان مقوله ای اکتسابی وارد مرحله جامعه پذیری و فرهنگ پذیری شد .
بر  اساس برخی منابع احتمالا عنوان فرهنگ پذیری برای نخستین بار در سال 1880 از سوی جی. دبلیو. پاول، انسان شناس آمریکایی ابداع شده باشد ؛ اصطلاح مذکور در ایالات متحده سخت مقبول افتاد و در سال 1935 یک کمیسیون از شورای تحقیقات علوم اجتماعی دست به کار تعریف آن شد. همچنین این اصطلاح از سوی مردم شناسان فرانسوی نیزپذیرفته شد.

فرهنگ پذیری دریک تعریف ساده و بسیط عبارت است از: پدیده ای که اساساً ناظر بر آن دسته از تحولات فرهنگی است که پس از استقرار روابط میان جوامع به وجود می آید.
فرهنگ پذیری جریانی است که فرد را عمیقاً و از هر لحاظ با فرهنگ جامعه همانند می کند، همانطور که جامعه پذیری فرد را کما بیش با هنجارهای اجتماعی آشنا و سازگار می گرداند. هر انسانی به محض تولد، از همان آغازین مراحل حیات بی اختیار در جریان فرهنگ پذیری و جامعه پذیری قرار می گیرد، با بزرگ شدن و رشدشخصیت فرد، وی در اثر ارتباط و تعامل با محیط پیرامونی خود ممکن است با فرهنگ های نوی مواجه شود، در این صورت وی خود را ناگزیر از فرهنگ پذیری می یابد. روند فرهنگ پذیری که ازفرد نو تولد آغاز می گردد با رشد فرد و پیدایش جامعه و فرایند های زیست جمعی پیچیده تر می شود. فرهنگ پذیری، در یک معنی، خوگیری با فرهنگ جامعه و در معنای دیگر پذیرش فرهنگ نو و طرد فرهنگ پیشین را می رساند. فرهنگ پذیری بر اساس معیارهایی چون سطح فرهنگ پذیری، تنوع وتعدد گروههای اجتماعی، گسترده بودن یا محدود بودن گروههای یاد شده، طرز تلقی گروههای اجتماعی از یکدیگر تحقق می یابد.
کلاس شهر برای  فرهنگ پذیری مفهوم شهروندی طراحی گردید و باعث خوگیری کودکان دانش آموز با فرهنگ شهروندی می شد . 
از دیگر سو  جامعه‌پذیری یا اجتماعی شدن معادل (Socialization) نیز ، از نظر لغوی به‌معنای انطباق با جامعه و آشناسازی با جامعه است. در جامعه‌شناسی این مفهوم به فرایندی اطلاق می‌شود که به موجب آن افراد ویژگی‌هایی را که شایسته عضویت آن‌ها در جامعه است را کسب می‌کنند به‌عبارت دیگر جامعه‌پذیری نوعی فرایند کنش متقابل اجتماعی است که در خلال آن فرد هنجارها، ارزش‌ها و دیگر عناصر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی موجود در گروه یا محیط پیرامون خود را فرا گرفته، درونی کرده و آن را با شخصیت خود یگانه می‌سازد اگرچه در فارسی مفاهیم جامعه‌پذیری و اجتماعی شدن معادل یکدیگر به‌کار می‌روند لکن از نظر هربرت بلومر اجتماعی شدن به‌معنی ذوب شدن و یکی شدن و جا افتادن در جامعه کلان است و تنها بعد از جامعه‌پذیری است که فرایند اجتماعی شدن می‌تواند رخ دهد.
جامعه‌پذیری در دو مرحله کلی صورت می‌پذیرد:
الف) جامعه‌پذیری نخستین (Primary Socialization)؛ فرایندی است که میان فرد و گروهی که با وی در تماس نزدیک و صمیمی هستند صورت می‌گیرد و غالبا در سال‌های اولیه زندگی، رخ می‌دهد. عوامل اصلی این مرحله خانواده و گروه همسالان هستند.
ب) جامعه‌پذیری ثانوی یا مجدد (Secondary Socialization)؛ این فرایند در وضعیت‌های رسمی‌تر روی می‌دهد ولی هیچ‌یک از این وضعیت‌ها شخصی نیست. در این مرحله عوامل جامعه‌پذیری بخشی از مسئولیت‌های خانواده را به‌عهده می‌گیرند. عوامل اصلی در این مرحله مدرسه و رسانه‌های ارتباط جمعی هستند.
از این رهگذر جامعه پذیری فرهنگ شهروندی  نیز به مثابه درونی کردن هنجارهای شهروندی  توسط افراد جامعه   و انطباق و آشناسازی آنها  با  شهروندی و فرهنگ شهروندی است و  بخش مهم و اولیه  از  جامعه پذیری ورزش در نهاد خانواده در خلال فرآیند " جامعه پذیری نخستین "  اتفاق می افتد 
جامعه‌پذیری افراد مستلزم سه عنصر اساسی است:
الف) کنش متقابل انسانی؛ فرد تنها در جریان کنش متقابل با دیگر انسان‌ها الگو‌های ‌رفتاری را یاد گرفته و درونی می‌کند.
ب) زبان؛ زبان به انسان‌ها اجازه می‌دهد که فرهنگ را بیافرینند، تجربه‌ها ‌را انباشته کنند و شیوه‌های ‌رفتاری‌شان را از نسلی به نسل دیگر انتقال دهند.
ج) تجربه‌پذیری عاطفی؛ یادگیری شیوه ابراز احساسات و روابط عاطفی عنصری لازم برای یادگیری و انتقال ارزش‌های ‌فرهنگی است.
آنچه در طرح کلاس شهر اتفاق افتاد استفاده از زبان ، کنش متقابل انسانی و تجربه پذیری عاطفی در مدارس برای جامعه پذیر کردن فرهنگ شهروندی بود .
جامعه شناسان شهری در  مکتب شیکاگو و رویکرد بوم شناسی شهری تمام حرف شان  اینست که شهر شبیه شهروندانش می شود همچنان که شهروندان شبیه شهر ، از همین رهگذر نیز  اگر می خواهیم شهر توسعه یابد ناگزیریم که شهروندان توسعه یافته داشته باشیم ، شهروندانی با فرهنگ شهروندی غنی که دقیقا طرح کلاس شهر از همین نظرگاه معنا می یابد .   
بو م شناسی نظریه ای علمی-طبیعی  است  که سازگاری گیاهان و حیوانات را با محیطشان مطالعه می کند و از این لحاظ در زمینه موضوعات و مسائل محیط زیست به کار می رود.آنگونه که می دانید در دنیای طبیعی موجودات زنده معمولاً به صورت منظم توزیع می شوند به گونه ای که بین انواع موجودات گوناگون تعادل یا توازن برقرار می گردد.مکتب شیکاگو معتقد است تأسیس سکونتگا ه های عمده شهری و توزیع انواع گوناگون محلات و گروه های اجتماعی درون آن را بر حسب اصول مشابهی می توان شناخت.
اساسا و به زعم مکتب شیکاگو شهر دارای تقسیمات درونی است و شهرها وقتی احداث می شوند  گویا سازوکار عظیمی در کار است که از بین کل جمعیت" به زعم رابرت پارک" افرادی را انتخاب کند که قطعاً برای زندگی در منطقه ای خاص یا محیطی خاص از  همه مناسب ترند .
دوازده سال پیش و در پژوهشی  تحت عنوان  "تحلیلی بر فرهنگ شهروندی در شهر اصفهان " بعنوان مرتبط ترین پژوهش با حوزه فرهنگ شهروندی در اصفهان ،  سید علی هاشمیان فر و محمد گنجی برای شهروندی سه بعد ؛ مشارکت جوئی، مسئولیت پذیری و رعایت قوانین، با وزن های مساوی در نظر گرفتند  که  نتایج تجربی آن تحقیق نشان می داد که شهروندان اصفهانی در ابعاد سه گانه شهروندی یعنی مشارکت جویی، مسئولیت پذیری، و رعایت قوانین و در نهایت پایبندی به اصول شهروندی در حد متوسط می باشند.
آنها  مطلوب نبودن میزان مشارکت جویی شهروندان در امور مختلف مدنی، سیاسی و اجتماعی را  در نتیجه بی اعتمادی اجتماعی و یا بی تفاوتی اجتماعی آنها و یا عدم فرهنگ مشارکت دانستند و بر آن بودند  آموزش و آگاهی بخشی به شهروندان همانگونه که در دیدگاه ها و نقطه نظرهای مختلف تأکید شده است ؛ عنصر کلیدی و اساسی در امر بالا بردن میزان مشارکت جویی شهروندان می باشد که نقطه شروع آن را باید در  آموزش و پرورش و تقویت کارکردهای آن جستجو نمود.
همچنین ،  عدم رعایت قوانین در حد مطلوب در بین شهروندان که از ابعاد دیگر شهروندی است را نیز آنها  در این پژوهش در قانون گریزی جامعه ایران که در بستر تاریخی فرهنگی ایران شکل گرفته است دنبال نموده بودند..
مسئولیت پذیری شهروندان در زمینه های گوناگون و در قالب نقش های اجتماعی مختلف نیز از ابعادی است که دردیدگاه ها و مدل های مختلف شهروندی به ویژه در مدل پارسنز بدان توجه شده است و یکی از عوامل اساسی در پائین بودن میزان مسئولیت پذیری شهروندان راباید در عدم وجود یک سیستم کنترل اجتماعی دقیق و نبود یک سیستم پاداش و تبیه مناسب جستجو نمود.
در یک نتیجه گیری کلی آن پژوهش  اذعان می  نمود که نهادینه کردن و توسعه فرهنگ شهروندی در جامعه ایران با توجه به پتانسیل های موجود و ساختار در حال گذار آن ، از رهیافت آموزش با شیوه های مختلف قابل دستیابی است. 
و طرح کلاس شهر از همین رهگذر یعنی ورود فرهنگ شهروندی  به مدارس بعنوان خاستگاه آموزش در کشور ، تمام آنچه را که نتایج پژوهش های شهروندی تجویز می کند ، به عمل فرهنگی و اجتماعی  تبدیل می نماید .

برابر یافته های مقاله citizenship education in Europe نیز آموزش شهروندی بخشی از برنامه های درسی ملی در همه کشورهای اروپایی  است. از سطح ابتدایی شروع می شود ، اما معمولاً در سطح متوسطه است. مدت زمانی که طی آن آموزش شهروندی به عنوان یک موضوع جداگانه تدریس می شود ، بطور قابل توجهی در کشورها متفاوت است از 12 سال در فرانسه تا یک سال در بلغارستان و ترکیه. 
حتی در اتریش ، اسلواکی و انگلستان (انگلیس) معلم آموزش شهروندی وجود دارد و مجموعه این مشاهدات نشان می دهد آنچه در کلاس شهر وجود دارد بر اساس ذخیره دانایی جهانی است.

امان اله باطنی